آندوسکوپ و انواع آن
دستگاه آندوسکوپ که براي ديدن حفره‌ها و يا ارگان‌هاي داخلي بدن استفاده مي‌شود، مرکب از دو کلمه «اندو» به معناي «داخل» و «اسکوپ» به معني «وسيله ديدن» است. قسمت اسکوپ آن اغلب از طريق سوراخ‌هاي طبيعي بدن مانند دهان در برونکوسکوپي، رکتوم در سيگموييدوسکوپي و يا واژن در سيستوسکوپي، وارد بدن مي‌شود.
آندوسکوپ‌هاي دستگاه گوارش، در هر دو طيف تشخيصي و درماني در ميان دستگاه‌هاي پزشکي قرار دارند و استفاده از آنها، درجه بالايي از مهارت و تجربه را مي‌طلبد. در واقع آندوسکوپها مجموعه‌اي از ويدئوها و کامپيوترهاي مدرن و تکنولوژي پيشرفته مهندسي مواد هستند و از آنها در مواقع لزوم، براي گرفتن نمونه پاتولوژي از بعضي اعضا مانند کولون و برونش‌هاي ريه نيز استفاده مي‌شود.
انواع گوناگون اين دستگاه ها که به منظور بررسي بيشتر دستگاه گوارش استفاده مي‌شود، شامل ازوفاگوگاسترودئودنوسکوپ (گاستروسکوپ)، انتروسکوپ،
دئودنوسکوپ، کلدوکوسکوپ، اکوآندوسکوپ، کولونوسکوپ و سيگموئيدوسکوپ است.
به طور کلی دو دسته آندوسکوپ وجود دارد:
آندوسکوپ های نرم یا انعطاف‌پذیر
اکثرا برای مقاصد تشخیصی از این نوع آندوسکوپ ها استفاده می شود. این آندوسکوپ ها که لوله های باریکتری نسبت به انواع سخت دارند ، به میزان بیشتری در اعضای بدن وارد می شوند ، طول بیشتری دارند و با توجه به انعطاف‌پذیری و قطر کمتر ، آسیب کمتری به اعضا وارد می کنند و به طور کلی پزشک و بیمار هر دو راحتترند. متداول ترین آن ها گاستروسکوپ می باشد.
| نکته:
گاستروسكوپي روش انجام نگاه از معده و روده است. یک لوله اسکوپی از دهان بیمار وارد سیستم گوارشی می شود. |
آندوسکوپ‌هاي قابل انعطاف یا نرم، از سه قسمت تشکيل شده‌اند: قسمت کنترل کننده، لوله ورودي (که داخل بدن قرار مي‌گيرد) و قسمت مرتبط کننده. ويژگي‌هاي منحصر به فرد هر کدام از آندوسکوپها، مطابق استفاده‌اي که از آن مي‌شود تعديل شده است.
با وجود آنکه اغلب طراحي يکساني براي آندوسکوپها وجود دارد اما کارخانه‌هاي سازنده، انواع گوناگوني از آن را در گروه‌هاي معيني توليد مي‌کنند. اين تنوع و گوناگوني اغلب در طول، قطر و ميزان انعطاف‌پذيري لوله ورودي است. قسمت کنترل نيز مي‌تواند در موارد گوناگون مانند اينکه کدام قسمت روده را مي‌خواهد بررسي کند و يا اينکه براي ديدن دئودنوم (قسمت ابتدایی روده بعد از معده)، قسمت بالا برنده دارد يا خير، متفاوت باشد. اين خصوصيات، مواردي مانند طول دستگاه را که مي‌تواند وارد لوله گوارش شود و انواع و اندازه لوازم جانبي را که همراه آندوسکوپ استفاده مي‌شوند، تحت تاثير قرار مي‌دهد.
قسمت کنترل
اين قسمت، در دست چپ پزشک قرار مي‌گيرد و از دو دسته چرخنده که روي هم قرار گرفته اند و سر آندوسکوپ را به بالا/ پايين و يا چپ/ راست هدايت مي‌کنند، تشکيل شده است.
همچنين دو دريچه جهت ساکشن آب/هوا نيز در قسمت جلو و بالاي سر آندوسکوپ قرار دارد. سوئيچ‌هاي کنترل از راه دور براي تغيير يا گرفتن فيلم‌هاي ويدئويي يا عکس نيز در اين قسمت، تعبيه شده‌اند. قسمت ورودي کانال دستگاه در قسمت جلو و پايين قرار دارد. دستگاه‌هاي فيبر اپتيک که براي ديدن چشمي هستند، در جلوي قسمت کنترل کننده براي مشاهده مستقيم قرار گرفته‌اند.
قسمت ورودي
اين جزء دستگاه، به قسمت کنترل متصل شده است و در بدن بيمار، جا مي‌گيرد. طول، قطر و درجه انعطاف پذيري لوله آن، در ميان مدل‌هاي گوناگون، متفاوت است. لوله ورودي از يک يا دو کانال، يک يا دو دسته نوري، دو کانال مربوط به آب و هوا، يک دسته راهنماي تصوير، قسمت ورودي سيم هدايت کننده و سيم‌هاي زاويه دار تشکيل شده است. اين سيم ها، قسمت خم شونده لوله ورودي را انحنا مي‌دهند.
سر آندوسکوپ شامل (1) دهانه يا دهانه هايي جهت تعبيه لوله مکنده و ساير وسايل کمکي، (2) يک منفذ ورودي ـ خروجي هوا / آب، به منظور پاک کردن لنزي که در سر لوله ورودي قرار دارد و کمک به وارد کردن هوا، (3) سيستم روشنايي هدايتي و (4) مجموعه اي که حاوي لنز مي‌باشد، تشکيل شده‌است.
قسمت مرتبط کننده
اين بخش حاوي يک چراغ هدايت کننده، لوله هوا و اجزاي الکتريکي متناسب با منبع توليد نور و يا پردازشگر است. همچنين در موقعيت جانبي آن، محلي جهت تعبيه مخزن آب، لوله مکش، گاز دي‌اکسيد کربن، تهويه لوله ورودي و يک پايه S شکل که براي ايمني بيشتر، آندوسکوپ را در بر مي‌گيرد و خطر شوک الکتريکي وارد شده به پزشک را کاهش مي‌دهد، قرار دارد.
اندوسکوپ های سخت یا ریجید
معمولا ضخیمتر از آندوسکوپ های نرم هستند و کمتر مورد استفاده قرار می گیرند اما به هر حال گاهی مزایایی دارند که در آندوسکوپ های نرم وجود ندارد. مثلا نمونه برداری و اقدامات درمانی با اندوسکوپ های سخت معمولا راحتتر انجام می شود. یکی از موارد کاربرد آن در لاپاروسکوپی است.
| نکته:
لاپاراسکوپی یا پهلوبینی(به انگلیسی: Laparoscopy) نوعی تکنیک برای درون‌بینی شکم و لگن است. اغلب لاپاراسکوپی اقدامی تشخیصی است ولی گاه می‌تواند درمانی نیز باشد. این تکنیکها در سالهای اخیر به دلیل کاهش زمان بستری بیمار در بیمارستان، کاهش درد و کوچکی برش و جوشگاه عمل مورد استقبال قرار گرفته‌اند. در این روش دکتر داخل شکم را کمک یک لوله دوربین دار (بدون بازکردن شکم) مشاهده می‌کند. این لوله از طریق ایجاد یک سوراخ بسیار کوچک در ناف تحت بیهوشی عمومی وارد می‌شود. لاپاراسکوپی می‌تواند سایر علل درد قاعدگی مثل آندومتریوز و یا چسبندگی‌های لگنی و یا فیبروم‌ها و یا کیست تخمدان و حتی حاملگی خارج رحمی را تشخیص داده و در بعضی موارد درمان کند. |
انواع روش های آندوسکوپی
امروزه آندوسکوپ های مختلفی طراحی شده اند که هر یک از آنها برای بررسی و مشاهده قسمت خاصی از بدن به کار می روند.
برونکوسکوپ: آندوسکوپ هایی که از دهان وارد می شوند و به نای می رسند تا مجاری هوایی را بررسی کنند.
نازوفارینگوسکوپ: آندوسکوپ هایی که می توانند از راه بینی وارد شوند ، به داخل سینوس ها بروند و بخش های مختلف سینوس ها را بررسی کنند.
سیستوسکوپ: آندوسکوپ هایی که از راه مجرای ادرار وارد می شوند و مثانه را مورد بررسی قرار می دهند.
کولونوسکوپ: آندوسکوپ هایی که از مقعد وارد می شوند و بخش های مختلف روده بزرگ را قابل مشاهده می کنند.
رکتوسکوپ: انواع کوتاه تر کولونوسکوپ که فقط بخش انتهایی روده بزرگ که رکتوم نام دارد را بررسی می کنند.
آرتروسکوپ: آندوسکوپ هایی که داخل مفاصل را مورد مشاهده قرار می دهد. در این موارد آندوسکوپ را از طریق پوست به داخل مفصل می رسانند تا بتوانند فضای داخل مفصل را ببینند.
هیستروسکوپ: اندوسکوپ هایی هم برای مشاهده داخل رحم و حتی داخل فضای شکم هم وجود دارد.
اپیدوروسکوپی: آندوسکوپی اطراف نخاع که در این روش با استفاده از یک دستگاه اندوسکوپی مخصوص از طریق یک سوزن باریک وارد فضای داخل ستون فقرات کمری شده سپس با مشاهده مستقیم رشته های عصبی ، دیسک بین مهره ای و بافت های اطراف اعصاب ، آسیب های احتمالی تشخیص داده شده و روش های درمانی در هر مورد و با استفاده از اندوسکوپی انجام می شود.
| نکته:
آندوسكوپهایی كه از مقعد وارد میشوند و بخشهای مختلف روده بزرگ را قابل مشاهده میسازند. به این آندوسكوپها، كولونوسكوپ میگویند اما انواع كوتاه تر آنها ركتوسكوپ نامیده می شوند چرا كه فقط بخش انتهایی روده بزرگ كه ركتوم نامیده می شود را بررسی می كنند. |
روش های ضدعفونی دستگاه های آندوسکوپی
اگر چه آندوسکوپی روش تشخیصی بسیار مفید و موثری است که عوارض و عواقب قابل توجهی ندارد، اما عفونت از مهمترین عوارض آنها محسوب می شود که می تواند از بیمار به بیمار توسط دستگاه اندوسکوپی و ضمائم آن مثلاً ابزار بیوپسی منتقل شود.
با توجه به اینکه عفونت هایی مانند هلیوباکتر، سل و هپاتیتB, C و حتی HIV در بین مراجعه کنندگان برای آندوسکوپی می تواند وجود داشته باشد، نگرانی از احتمال انتقال این نوع بیماریهای عفونی از طریق دستگاههای آندوسکوپی وجود دارد.
به طور کلی، ضدعفونی آندوسکوپ با مواد گندزدا بعد از تست نشت شامل ۵ مرحله می باشد.
۱– تمیز کردن (Cleaning) : در این مرحله سطوح داخلی و خارجی دستگاه باید به صورت مکانیکی تمیز شوند که شامل برس کشی لوله ها (انواع برس های شستشو در سبد کالایی شرکت آرکا بهپویان وجود دارد) و شستشوی آن با آب و دترجنت یا پاک کننده های آنزیم دار (پلارازیم اکسترا یا آنیوزایم دی دی وان) می باشد.
۲– ضدعفونی(Disinfection) : آندوسکوپ باید در یک ماده ضدعفونی کننده سطح بالا (استرانیوس یا دسکوتن) بطور کامل غوطه ور گردد و همچنین هوای اضافی باید حذف شده و از تماس کامل مواد گندزدا با مجاری داخلی و تمام ابزار حیاتی مانند لوله های ساکشن و بیوپسی و همچنین لوله های آب و هوا اطمینان حاصل شود.
۳– شستشو (Rinsining): تمام آندوسکوپ و همه لوله های آن باید با آب استریل یا آب فیلتر شده که معمولا برای شوینده های اتوماتیک استفاده می شود یا آب لوله کشی شهری (با کیفیت بالا و تایید شده) شسته شود.
۴– خشک کردن (Drying): لوله های جاگذاری و مجاری داخلی باید با الکل شسته شود و با هوای با فشار بعد از ضدعفونی و قبل از نگهداری خشک شود.
۵– نگهداری (Storing): آندوسکوپ باید به گونه ای نگهداری شود که از آلودگی جلوگیری شده و فرآیند خشک شدن آن بهتر شود (برای مثال عمودی آویزان شود).
بعنوان جزئی از برنامه کنترل کیفیت، پرسنل سیستم بهداشتی می توانند از آندوسکوپ های ضدعفونی شده در سطوح بالا یا استریل شده، کشت های قابل اطمینان اتفاقی تهیه کنند تا بقای باکتری ها بررسی گردد.
همچنین دستگاه شستشو و ضدعفونی آندوسکوپ EW-7 بطور اتوماتیک تمامی مراحل بالا را انجام داده و راندمان کاری بخش آندوسکوپی را بالا می برد.
طراحی اتاق انجام آندوسکوپی
لازم است در محلی که برای انجام اندوسکوپی در نظر گرفته می شود منطقه مخصوص تمیز و ضدعفونی کردن آندوسکوپها از بقیه قسمتها مجزا بوده و تهویه مناسبی داشته باشد. همچنین به منظور پیشگیری از عوارض بخارات متصاعد شده از مواد ضدعفونی کننده «بخصوص در مورد گلوتارالدئید ۲%»، در طراحی ظرف مخصوص نگهداری از گلوتارالدئید دقت لازم به عمل آید.
پرسنل مسئول تمیز و ضدعفونی کردن دستگاه های آندوسکوپ:
فردی که مسئولیت تمیز و ضدعفونی کردن دستگاه های آندوسکوپی و استریل نمودن ضمائم آنها از قبیل فورسپس بیوپسی را به عهده دارد باید آموزش لازم را دیده و از تجربه کافی برخوردار باشد. ایمنی و سلامت کارکنانی که وظیفه ضدعفونی کردن وسایل را به عهده دارند اهمیت فراوانی دارد. کلیه پرسنل اتاق اندوسکوپی باید بر علیه HBV واکسینه شده باشند واز دستکش مناسب و روپوش و ماسک و عینک مخصوص (در مورد بیماران با عفونت حاد و یا ریسک بالا از نظر سرایت عفونت) استفاده کنند. تمام کارکنان بخش آندوسکوپی باید از خطر تماس با مواد ضدعفونی کننده آگاه بوده و باید کاملاً مراقب باشند تا از چنین تماسی بر حذر باشند.
مناسبترین محلول ضدعفونی برای اتاق آندوسکوپی:
بررسی های متعدد نشان داده است که بهترین و مناسبترین محلول ها، گلوتارالدئید ۲% و پراستیک اسید ها می باشند که علاوه بر موثر بودن بر علیه باکتری ها و ویروس ها (HIV,HCV,HBV) و برخی اسپورها، به جهت سازگاری بالا همچنین دستگاه فیبرآندوسکوپی را تخریب نمی کنند. ممکن است پرسنل اتاق آندوسکوپی به گلوتارآلدئید آلرژی پیدا کنند (آبریزش از بینی و چشم، قرمزی چشم، حساسیت پوستی، آسم، سرفه و خون دماغ).
طول مدت ضدعفونی واسپورکشی پیشنهاد شده ۴۵ دقیقه می باشد . بررسی ها نشان داده است در صورت شستشو و تمیز نمودن فیبرسکوپ قبل از ضدعفونی، ۲۰ دقیقه تماس در درجه حرارت ۲۰ درجه سانتی گراد کافی است و اکثر باکتریها و ویروس ها ظرف ۴ دقیقه اول ضدعفونی از بین می روند.
شستشو و تمیز کردن دستگاه آندوسکوپی و ضمائم قبل از ضدعفونی:
تمیز کردن فیبرسکوپ و ضمائم آن اهمیت فوق العاده زیادی در موفقیت ضدعفونی دارد و باید همواره تلاش و تاکید شود که این اقدام به طور دقیق و کامل و همیشه قبل از ضدعفونی انجام شود. توصیه می شود فقط از دستگاه هایی استفاده شود که به طور کامل قابل فرو رفتن در آب هستند و می توان کلیه مجاری و حفرات آنها را به دقت شستشو داد. استفاده از دستگاههای قدیمی و غیر قابل شستشو مثل مدلهای قدیمی (دستگاههای مدل D4,D3,D2,D1 کارخانه اُلیمپوس) در خیلی از کشورها ممنوع شده است. به همین دلیل به کلیه واحدهایی که هنوز از این نوع دستگاهها استفاده می کنند توصیه می شود این اندوسکوپها را با دستگاههای جدید قابل شستشو تعویض نمایند.
ضدعفونی دستگاههای جدید و قابل شستشو:
لازم است قبل از شروع کار روزانه و همچنین پس از پایان هر آندوسکوپی اقدامات زیر به عمل آید:
۱- دستگاه با دقت و به طور کامل با آب ولرم و محلول شوینده مناسب تمیز گردد و شستشو داده شود، به گونه ای که هیچگونه ترشح یا ماده زاید روی آن باقی نماند. به این منظور استفاده از یک وسیله مناسب برس دار(Brush) مثل مسواک نرم مفید است.
۲- کلیه مجاری آندوسکوپی باید چند بار با برس (که خود این برس باید قبلاً به دقت تمیز و ضدعفونی شده باشد) در تمام طول تمیز شده، پوشش موجود در انتهای آندوسکوپ برداشته شده و نوک آندوسکوپ با دقت و آرامی به طور کامل تمیز گردد. باید آب همراه با محلول شوینده چند بار داخل کلیه مجاری آندوسکوپی تزریق شده و شستشو انجام گردد. حتی موقعی که قرار است برای ضدعفونی از ماشین اتوماتیک استفاده شود باید قبل از قرار دادن دستگاه در داخل ماشین این اقدامات صورت پذیرد.
۳- دستگاه آندوسکوپ سپس باید از قطعه منبع نور جدا و به طور کامل در محلول گلوتارالدئید ۲% (استرانیوس یا دسکوتن) فرو برده شود و با توجه به ماده گندزدا و مدت تماس پیشنهادی در این وضعیت قرار گیرد. در این مدت باید محلول ضدعفونی مجدداً به داخل مجرای آندوسکوپ تزریق شود. در صورت وجود ماشین اتوماتیک، این مرحله با قرار دادن دستگاه در ماشین اتوماتیک انجام می شود.
۴- سپس دستگاه از محلول ضدعفونی خارج و مجدداً با آب شستشو شده و خشک گردد و پوشش انتهایی و دریچه مجراها نصب و آماده استفاده مجدد شود. در صورتی که پس از ضدعفونی بیمار دیگری نباشد دستگاه در محل مخصوص خود آویزان می شود (نباید در چمدان مخصوص نگهداری شود).
5- به منظور دقت هر چه بیشتر، لازم است به تعداد کافی (با توجه به تعداد بیماران در هر روز) دستگاههای آندوسکوپی و به خصوص ضمائم آن (چون فورسپس بیوپسی، ظرف آب، محافظ دندان) موجود باشد تا در حالی که یک دستگاه در حال ضدعفونی است با دستگاه دیگر بتوان کار کرد.