آشنایی با مواد ضدعفونی و گندزدایی
مواد ضدعفونی کننده دسته‌ای از مواد شیمیایی هستند که با اثر بر باکتریها ، ویروسها ، قارچها ، اسپور باکتریها و سایر اورگانیسم‌ها ، آنها را از بین می برند و یا از رشد آنها جلوگیری می کنند. مواد ضدعفونی کننده ای را که برای سطح پوست و بدن و در بافت‌های زنده استفاده می شوند، ضد عفونی کننده (Antiseptic) می نامیم. مواد ضدعفونی کننده ابزار ، وسایل ، لباس‌ها ، کاشی ها ، وان حمام ، دستشویی و حمام را گندزدا (Disinfection) می نامند.
استفاده از ضدعفونی کننده‌ها برای تامین سلامتی بسیار ضروری است و از عوامل مهم پیشگیری از بیماری ها بخصوص ، بیماری‌های مسری می باشد.
گندزدا ( Disinfection )
گندزدایی (Disinfection) یعنی استفاده از روش‌های فیزیکی یا شیمیایی به منظور کم کردن بار میکروبی.
وجود میکروب های بیماریزا در محیط زندگی ، قدرت و تکثیر و انتقالآنها از فرد بیمار به شخص سالم و توانایی آلوده نمودن غذا وسایر نیازمندیهای روزمره آنان ، دانشمندان را برآن داشت تا با این دشمنان نامرئی انسان مقابله نمایند و درصدد کشف راه های مبارزه برآیند.
گندزدائی :
ضدعفونی کننده ها :
ضدعفونی نابود کردن عوامل بیماریزا از بافت های زنده است ،مانند ضد عفونی پوست یا ضد عفونی زخم غلظت ضدعفونی کننده ها بایستی کمتراز گندزداها باشد تاازآسیب به بافتها جلوگیری شود به همین دلیل ضدعفونی کننده ها نسبت به گندزداها سمیتکمتری دارند.
پاستوریزه کردن :
وقتی هدف ما از به کاربردن ماده ضد میکروبی نابودی عوامل بیماریزا باشد این عمل را پاستوریزه کردن می گویند.
گندزداهای شیمیایی:
برای گندزدایی یا استریل کردن وسایلی که تحمل حرارت را ندارند باید از مواد شیمیایی با غلظت های مختلف استفاده نمود.
قبل از استفاده از این مواد وسایل را کاملا شست و خشک کرد ، وجود آلودگیهای قابل مشاهده مثل خون خشک شده باعث زنده ماندن باکتریها وسایر موجودات می شود . خیس بودن وسایل باعث رقیق شدن محلول میگردد.
گندزداها و ضد عفونی کننده های شیمیایی بایستی دارای خواص زیر باشند :
- قابلیت نفوذ خوبی داشته باشد.
- درمقدار کم ، قدرت گندزدایی خود را نشان دهد.
- قادر باشد عامل بیماریزا را در کمترین زمان ممکن از بین ببرد .
- بایستی ثابت و پایدار بوده و تحت شرایط عادی خراب نشود( درمجاورت هوا و نور فاسد نشود )
- درتماس با مواد مختلف مانند صابون و پاک کننده ها و چرک و آلودگی ها اثرش را از دست ندهد.
- قابلیت حل شدن درآب را داشته باشد و اگر به صورت امولوسیون است به همان صورت باقی بماند.
- روی پوستبدن اثر سوء نداشته باشد ، حساسیت افراد نسبت به آن کم باشد در نهایت برای انسان وحیوان ضرر نداشته باشد و بدبو نباشد.
سطوح گندزدایی
دسته بندی مواد گندزدا از نظر سطح گند زدای :
سطح بالا H.L.D – High Level Disinfectant
سطح متوسط I.L.D – Intermediate Level Disinfectant
سطح پایین L.L.D – Low Level Disinfectant
مواد گندزدای سطح بالا (H.L.D) باعث کشته شدن تمام ارگانیسم‌ها به جز تعداد زیادی از اسپورها می شوند. مواد گندزدای سطح متوسط (I.L.D) باعث کشته شدن همه ارگانیسم‌های وژتاتیو از جمله مایکوباکتریوم توبرکولوزیس می شوند و مواد گندزدای سطح پایین (L.L.D) باعث حذف خیلی از باکتری‌های وژتاتیو، قارچها و ویروسها میشوند.
ضدعفونی کننده های سطح بالا H.L.D:
گلوتارالدئید ۲%
پراستیک اسید ۱%
محلول پرکلرین غلیظ
هیپوکلریت سدیم غلیظ
پراکسید هیدروژن غلیظ (۳۰%)
ضدعفونی کننده های سطح متوسط و پایین L.L.D و I.L.D:
دتول
الکلها
ساولن
کروزول
هگزاکلروفن
رزورسینول
فرمالدئید رقیق
کلرهگزیدین ۴%
بنزالکونیوم کلراید ۵۰%
هامون (هایژن ۱۰%)
هیپوکلریت سدیم رقیق
محلول پرکلرین رقیق
پراکسید هیدروژن رقیق
نکات قابل توجه در استفاده از ضدعفونی کننده‌ها و گندزداها
- مواد ضدعفونی کننده را باید در مقادیر کم استفاده کرد.
- مواد ضدعفونی کننده را نباید بصورت ترکیب با هم استفاده کرد. مثلا صابون ، ساولن را بی اثر می کند.
- اثر میکرب کشی هر گندزدایی با آب داغ بیشتر می شود. (با آب ژاول و ید ، این کار را نکنید)
- ضدعفونی کننده‌ها و گندزداها تنها برای استعمال خارجی است و از ورود آنها به دهان ، چشم ، گوش و دستگاه تنفسی جدا باید جلوگیری کرد.
- عوامل بی اثر کننده ضدعفونی کننده‌ها را باید شناخت و از تماس آنها با هم جلوگیری کرد. مثلا تی کشیدن و تمیز کردن با ابر و اسفنج ، باعث بی اثر کردن مواد ضدعفونی کننده می شود. علت این امر را این گونه می توان بیان کرد که چوب ، کتان ، پارچه ، لاستیک‌ها و پلاستیک‌ها ، سبب خنثی و بی اثر کردن فنل‌ها و ساولن می شوند.
مهمترین پایه های گندزداهای شمیایی :
آب ژاول( هیپوکلریت سدیم)
ماده اصلی موجود در آب ژاول ، هیپوکلریت سدیم است و ترکیبی فوق‌العاده قوی است که درصد خیلی کم از آن (۵ درصد) را در آب حل می کنند و با نام‌های مختلف تحت عنوان سفید کننده به بازار عرضه می کنند و برای ضدعفونی لگن و وان حمام ، لباس‌ها ، دیوارهای حمام ، توالت و آشپزخانه مناسب است و نیز در ضدعفونی آزمایشگاههایی که در معرض ویروس هپاتیت قرار دارند (بخش همودیالیز) ، استفاده می شود.
محلول هیپوکلریت یا آب ژاول ، تمام میکروب‌ها اعم از قارچ ، ویروس و باکتری را نابود می کند. آب ژاول را باید در ظروف مات و سربسته نگهداری کرد و از بکار بردن آن به همراه جوهر نمک باید جدا خودداری کرد.
پراستیک اسید
این ماده در غلظتهای پایین PPM 50 در لنژری ها به عنوان دزانفکتانت و در غلظتهای ۱% حتی به عنوان یک ماده سترون کننده بکار می رود. برای وسایل حساس به حرارت مفید و برای وسایل فلزی اثر خورندگی ندارد اما در فلزات نرم مانند مس یا قلع به میزان کمی اثر خورندگی دارد.
ساولن
ساولن در ضدعفونی سریع ابزارها و وسایل پزشکی و جراحی و همچنین شستشوی دست جراح و تمیز کردن زخم‌ها کاربرد دارد. همچنین محلول یک درصد آن برای ضدعفونی زخم‌ها و شستن پوست دست و بدن بسیار مناسب است. این ماده باکتری کش قوی است، ولی بر ویروسها اثری ندارد. از تماس ساولن با چشم و گوش باید جلوگیری کرد.
ورود آن در گوش باعث کر شدن می شود. ساولن باید به دور از نور و در ظرف‌های کدر نگهداری شود. درب ظروف محتوی ساولن نباید چوب پنبه‌ای و پلاستیکی باشد. زیرا این مواد ، ساولن را خراب می کنند. ساولن توسط صابون شسته و بی اثر می شود.
فرمالدئید
استفاده از این پایه شیمیایی بخاطر خطرات آن منسوخ شده است.
فرمالدئید ، میکروب کشی قوی است و تمام انواع میکروب‌ها را نابود می کند. غلظت یک درصد آن ، ضد میکروب سل است. از این ماده برای ضدعفونی اماکن و وسایل ، ابزار جراحی ، دستگاه دیالیز و آندوسکوپی استفاده می شود. فرمالدئید برای ضدعفونی کردن مکان‌هایی که میکروب‌های تب‌زا ، میکروب عامل سوزش طحال ، میکروب سل و میکروب عامل خونریزیهای شدید آلوده شده باشند، بسیار مناسب است.
برای این منظور می توان نیم لیتر از این محلول را در ظرفی روی اجاق قرارداد تا بخارهای حاصل از آن ، اتاق را ضدعفونی کند. توجه کنید که بخارات آن سمی است و نباید در معرض آن قرار گرفت. از فرمالدئید می توان برای ضدعفونی کردن زخم و پوست استفاده کرد. چون سمّی و فرار است.
گلوتارآلدئید
گلوتارالدئید (سایدکس، گلوتارال)، محلولی است که ظرف ۲۰ تا ۹۰ دقیقه وسایل حساس به حرارت را در حد بالا (H.L.D) گندزدایی می کند و ظرف ۶ تا ۱۰ ساعت آنها را سترون می نماید. رایج ترین مورد استفاده از گلوتارالدئید، گندزدایی آندوسکوپ‌ها، آسپیراتورها، لوازم بیهوشی، لوازم تنفسی و جراحی است. این محلول با یک محلول فعال کننده حاوی نیتریت سدیم فعال می شود و پس از فعال شدن، رنگ گلبهی آن سبز رنگ می شود. محلول فعال شده تا ۲۸ روزقابل استفاده است. نیتریت برای جلوگیری از خورندگی فلزات است لذا گلوتارآلدئید فعال شده، برای گندزدایی لوازم فلزی ماده مناسبی است.
فنل
استفاده از این پایه شیمیایی بخاطر خطرات آن منسوخ شده است.
فنل در غلظت دو درصد ، اکثر میکروب‌ها را از بین می برد. در بیمارستانها برای ضدعفونی سطوح و ظروف آزمایشگاهی استفاده می شود و نیز در صابونها و شامپوها به عنوان ماده محافظ بکار می رود. فنل یک ضدعفونی کننده مناسب برای مدفوع است، لذا از محلول ۵۰ درصد آن در برخی از صابون‌های دستشویی نیز استفاده می شود. فنل برای انسان سمی است.
کلر
کلر ، عنصری است که در ساختمان بسیاری از رنگ برها و سفیدکننده‌ها و ضدعفونی کننده‌ها بکار می رود. کلر ، در مورد هر سه دستـه میکروب‌ها ( قارچ ، باکتری و ویروس ) فعال است. کلر برای ضدعفونی آب استخر و آب آشامیدنی استفاده می شود و همچنین از پرکلرین ، برای ضد عفونی سبزی ها و میوه‌جات استفاده می شود.
بنزو الکونیم کلراید ۱۰ %( Aripak)
محلول ضد عفونی کننده بسیار قوی با کاربرد وسیع ومتنوع برای مصارف مراکز درمانی – عمومی – صنعتی – باکتری کش – ویروس کش – ضد عفونی کننده – بوبر
مورد مصرف :
ضدعفونی بیمارستانها – کلینیکها – مراکز دندانپزشکی – آزمایشگاههای تشخیص طبی – مراکز انتقال خون – رستورانها – فروشگاهها – هتلها – شیرخوارگاهها – آزمایشگاهها – ضدعفونی اتاق عمل – محیط و کلیه سطوح بیمارستانی و مراکز درمانی – سترون نگهداشتن وسایل پزشکی و لوازم دندانپزشکی و بیمارستانی – ضدعفونی محلفه – حوله و البسه آلوده – ضدعفونی سرویسهای بهداشتی – کف اتاقها – سالنها و راهروها و …
ضدعفونی کننده های (Antiseptic)
آنتی سپتیک (Antiseptic)
ماده ای است که بازدارنده فعالیت ارگانیسم‌ها از روی بافت‌های زنده است.
عموما ضدعفونی کننده ها را می توان به هفت گروه اصلی تقسیم بندی کرد که عبارتند از :
الکلها ( ایزوپروپیل یا اتیل الکل)
در صورت وجود مواد آلی ، فعالیت محدودی دارند.
علیه باکتریها و اسپور قارچها فعالیت چشمگیری ندارند.
جهت استفاده سراسری در هچری ،بسیار گران می باشند.
برای اینکه مؤثر واقع شوند باید با غلظت ۹۵-۷۰ درصد استفاده شوند.
به دلیل وجود ویژگی تبخیر ، فعالیت پس مانده هایشان محدود می باشند.
برای ضدعفونی کردن وسایل و سایرملزومات کوچک ، ماده بسیار مناسبی می باشند.
فعالیت میکروب کشی وسیعی دارند ، فاقد خاصیت خورندگی بوده ولی دارای خاصیت شعله وری می باشند.
انواع اتانول(%۶۰-%۹۰ )
۱-پروپانول(۶۰-۷۰%)”۲-پروپانول/ایزوپروپانول(۷۰-۸۰% )
مورد مصرف :
جهت ضد عفونی پوست قبل از تزریق استفاده می گردد.
الکل اتیلیک %۷۰
اگرچه الکلها دارای طیف وسیعی از فعالیت های ضدعفونی می باشند، ولی فاقد خاصیت کشندگی اسپور هستند. به همین دلیل موارد استفاده آن محدودتر از سایر مایعات ضدعفونی می باشد. بهترین غلظت مورد استفاده جهت عمل ضدعفونی۷۰% بوده و غلظتهای بیشتر از۹۰% و کمتر از۵۰% بطور قابل توجهی فاقد اثر ضدعفونی کننده می باشد. بدلیل تبخیر آسان این مایع استفاده از آن در ضدعفونی تجهیزات، مورد نظر قرار گرفته است. الکل با تخریب ساختارهای پروتئینی میکرو ارگانیسم ها باعث غیر فعال شدن آنها می شود.
مورد مصرف:برای ضد عفونی پوست هنگام تزریق، وسایل و تجهیزات از قبیل مانیتور، دستگاه ECG ، دستگاه الکترو شوک و سایر وسایلی که نیاز به ضدعفونی داشته، اما حتی الا مکان نباید خیس شوند، بایستی از پارچه یا پنبه آغشته به الکل ۷۰% استفاده شود.
هالوژنها ( ترکیبات یده یا هیپوکلریت ها )
درصورت وجود ماده آلی فعالیتشان کاهش می یابد.
فعالیت میکروب کشی وسیعی داشته ولی خاصیت خورندگی دارند.
فعالیت پس مانده هایشان درصورت آلودگی مجدد، محدود می شود.
بهترین ماده ضدعفونی کننده جهت استفاده در سطوح تمیز می باشند.
فاقد خاصیت تحریک پذیری و خورندگی فلزات بوده و سمیت پائینی دارند.
در حضور صابونها ، دترجنتها ونمکهای آب سخت ، فعالیتشان محدود می شود.
بر روی هاگها مؤثر نبوده ولی بر باکتریها ( در مرحله رویشی ) ، قارچها و ویروسها مؤثرند.
یدوفورها
بتادین (Povidone Iodine) ترکیبـی است یدوفور ، که محلول ۱۰% آن به عنوان آنتی سپتیک، محلول ۵/۷% آن به عنوان اسکراب، جهت شستشوی دست‌ها قبل از عمل جراحی و یا آماده سازی بیماران برای عمل بکار می رود. همچنین به عنوان ماده دزانفکتانت در هیدروتراپی و عفونت زدایی دماسنج‌ها بکار برده می شود. کلایدوفورها ممکن است اثر خورندگی داشته باشند، از خود باقیمانده بر جای می گذارند و در حضور مواد آلی غیرفعال می شوند.
پویدون یداین %۱۰
موارد مصرف :محلول بتا دین حاوی ۱۰% ید فعال می باشد. این محلول برای ضدعفونی کردن سوختگی های درجه ۲ و ۳، بریدگی، خراشیدگی، زخمهای سطحی، زخم بستر و همچنین ضدعفونی نمودن پوست و موضع عمل قبل و بعد از عمل جراحی، هنگام تزریق، برای پیشگیری از عفونت در پانسمانها و بخیه ها و در درمان برفک و عفونتهای باکتریایی و قارچی پوست بکار می رود.
پرکلرین
پرکلرین گردی است سفید رنگ و ارزان که به عنوان ماده گندزدا به کاربرده می شود. برای سالم سازی آب، با مقدار ۲/۰ تا ۸/۰ PPM ، سبزی ها و میوه های زمینی با مقدار ۵ گرم در ۱۰ لیتر آب و عفونت زدایی فاضلاب‌ها به مقدار gr 20 در ۱۰ لیتر آب کاربرد دارد. موجب زنگ زدگی فلزات می شود و برای عفونت زدایی وسایل فلزی مناسب نیست. پرکلرین به عنوان سفید کننده و رنگ بر نیز کاربرد دارد.
فنولها ( ترکیبات تکی یا چند تایی)
هزینه کم تا متوسطی دارند.
سمیت و خاصیت خورندگی کمی دارند.
درصورت وجود مواد آلی بسیار فعال می باشند.
بوزدا هستند وفعالیت پس مانده هایشان مطلوب می باشد.
محدوده میکروب کشی وسیعی دارند ولی هاگ کش نیستند.
انواع : دتول، کروزول، رزورسینول، کلرهگزیدین و هگزاکلروفن از مشتقات فنولی هستند.
مورد مصرف : به عنوان دزانفکتانت بکار برده می شوند. البته در بعضی موارد نیز به عنوان آنتی سپتیک کاربرد دارند. مثلا کرم یا لوسیون ۱% کلرهگزیدین یکی از بهترین مواد برای عفونت زدایی در سوختگی ها بوده ومقاومتی علیه آن ایجاد نشده است. محلول‌های ۵/۰ درصد الکلی یا آبی آن برای شستن دست‌ها به کار می رود و ممکن است عوارض سمی مانند کراتیت و اتوتوکسی سیتی نیز داشته باشد. هگزاکلروفن نیز برای شستن دست‌ها قبل از اعمال جراحی بکار می رود و به عنوان یک آنتی سپتیک قوی در همه گیری های استافیلوکوکی به ویژه درICU و NICU ها کاربرد دارد. این ترکیبات، خاصیت خورندگی فلزات را ندارند.
قطرانهای زغال سنگ ( کروزول و اسید کرسیلیک)
نسبتا گران می باشند.
درصورت وجود مواد آلی بسیار فعال می باشند.
در غلظتهای زیاد سمی بوده و خاصیت خورندگی دارند.
بوی تند و زننده دارند و فعالیت پس مانده هایشان عالی است.
فعالیت میکروب کشی وسیعی دارند ولی هاگ کش نیستند.
به دلیل اینکه گازهای سمی می باشند برای استفاده در جوجه ها یا تخم مرغهای نطفه دار مناسب نیستند.
آلدئیدها ( گلوتارالدئید)
فعالیت میکروب کش ، هاگ کش و قارچ کشی وسیعی دارند.
درصورت وجود مواد آلی ،فعالیت خفیف تا متوسطی دارند.
فعالیت پس مانده هایشان ضعیف می باشد.
نسبتا سمی می باشند.
هزینه مناسبی دارند.
عوامل اکسیدکننده ( پراکسیدهیدروژن ، پرمنگنات پتاسیم)
هزینه مناسبی دارند.
درصورت وجود مواد آلی غیر فعال می شوند.
فعالیت پس مانده های آنها ضعیف و محدود می باشد.
نسبتا خاصیت خورندگی داشته و سمیت محدودی دارند.
بعنوان یک عامل بوزدا و تمیز کننده بسیار ارزشمند می باشند.
فعالیت میکروب کشی وسیع تا متوسطی را دارند ولی هاگ کش نیستند.
پراکسید هیدروژن با آب اکسیژنه
ماده غلیظ ۳۰% است و در رقت‌های ۱ تا ۲ درصد استفاده بالینی دارد، ۶ درصد به عنوان دزانفکتانت سطح بالا و ۵/۷% به عنوان سترون کننده بکار می رود.
مورد مصرف: از بین بردن بوی نامطبوع دهان در استوماتیت‌ها (دهان شویه ۱%)، زخم‌هایی که گرایش عفونت‌هـای بی هوازی دارند (محلول ۲ـ۱ درصد) ، عفونت زدایی آندوسکوپ‌ها و عدسی‌های تماسی (با محلول ۶%) و سترون سازی وسایل غیرفلزی (با محلول ۵/۷%)
هیدروژن پراکساید می تواند بر روی فلزات آلومینیوم، مس، برنج و روی اثر خورندگی داشته باشد. پس از سترون سازی با این ماده بایستی وسایل را ابتدا با آب استریل شستشو نموده و سپس مورد استفاده قرار دهیم.
پراکسید هیدروژن در غلظت های ۶% به صورت محلول جهت شستشوی زخم ها استفاده می گردد (توجه : مصرف طولانی مدت ممنوع است)